TÜRKÇE DERS KİTABI İNCELEMELERİ

8. SINIF MEB DERS VE ÇALIŞMA KİTAPLARINDA KELİME İNCELEMESİ

Sözcük Öğretimi Açısından Türkçe Öğretim Programı

2006 yılı Türkçe Dersi Öğretim Programındaki sözcük öğretimi ile ilgili kazanımlar aşağıdaki gibidir:

1. Dinleneni/izleneni anlama ve çözümleme

• Dinlenenin/izlenenin bağlamından hareketle kelime ve kelime gruplarının anlamlarını çıkarır.

• Dinlediklerindeki/izlediklerindeki anahtar kelimeleri fark eder. 

Söz varlığını zenginleştirme

• Kelimeler arasındaki anlam ilişkilerini kavrayarak birbiriyle anlamca ilişkili kelimelere örnek verir.

• Aynı kavram alanına giren kelimeleri, anlam farklılıklarını dikkate alarak kullanır.

• Tekerleme, bilmece ve yanıltmacaları ezberler/kullanır.

• Şiir, türkü, şarkı türlerinde metinler ezberler.

• Dinlediklerinde/izlediklerinde geçen kelime, deyim ve atasözlerini cümle içinde kullanır.

• Dinlediklerinden/izlediklerinden hareketle yeni öğrendiği kelimelerden sözlük oluşturur.

2. Konuşma

Konuşma kurallarını uygulama

• Yabancı dillerden alınmış, dilimize henüz yerleşmemiş kelimelerin yerine Türkçelerini kullanır.

Sesini ve beden dilini etkili kullanma

• Kelimeleri doğru telaffuz eder

Kendini sözlü olarak ifade etme alışkanlığı kazanma

• Yeni öğrendiği kelime, kavram, atasözü ve deyimleri kullanır.

3. Okuma

Okuma kurallarını uygulama

• Kelimeleri doğru telaffuz eder.

Okuduğu metni anlama ve çözümleme

• Metnin bağlamından hareketle kelime ve kelime gruplarının anlamlarını çıkarır.

• Metindeki anahtar kelimeleri belirler.

Söz varlığını zenginleştirme

• Kelimeler arasındaki anlam ilişkilerini kavrayarak birbiriyle anlamca ilişkili kelimelere örnek verir.

• Aynı kavram alanına giren kelimeleri, anlam farklılıklarını dikkate alarak kullanır.

• Okuduğu metinde geçen kelime, deyim ve atasözlerini cümle içinde kullanır.

• Okuduklarından hareketle öğrendiği kelimelerden sözlük oluşturur.

4. Yazma

Yazma kurallarını uygulama

• Yabancı dillerden alınmış, dilimize henüz yerleşmemiş kelimelerin yerine Türkçelerini kullanır.

Kendini yazılı olarak ifade etme alışkanlığı kazanma

• Yeni öğrendiği kelime, kavram, atasözü ve deyimleri kullanır.

5. Dil Bilgisi

Kelimenin yapı özellikleriyle ilgili bilgi ve kuralları kavrama ve uygulama

• Kök ve eki kavrar.

• İsim kökü ile fiil kökünü ayırt eder.

• Yapım eki ile çekim ekini ayırt eder.

• Gövdeyi kavrar.

• Yapım eklerinin işlevlerini ve kelimeye kazandırdığı anlam özelliklerini kavrar.

• Birleşik kelimeyi kavrar.

• Basit, türemiş ve birleşik kelimeleri ayırt eder. özelliklerini kavrar; bu kelimeleri işlevlerine uygun olarak kullanır.

• Kelimeleri cümlede farklı görevlerde kullanır.

Kelime türleriyle ilgili bilgi ve kuralları kavrama ve uygulama

• Fiillerin anlam özelliklerini kavrar.

• Kip ve çekimli fiili kavrar.

• Bildirme kipleriyle dilek kiplerini ayırt eder.

• Bildirme kiplerinin kullanım özelliklerini kavrar.

• Dilek kiplerinin kullanım özelliklerini kavrar.

• Fiillerin olumlu, olumsuz, soru ve olumsuz soru çekimleriyle ilgili uygulamalar yapar.

• Zarfların cümledeki işlevlerini fark eder, zarfları işlevlerine uygun olarak kullanır.

• Kelimeleri cümlede farklı görevlerde kullanır.

Dil bilgisi ile ilgili bölümde kelimelerin yapısal özelliklerinin kavranması amaçlanmaktadır. Kelime türleri ile ilgili bilgi ve kuralların kavranması ve uygulanması boyutu üzerinde durulmaktadır.

Tüm verilen kazanımlardan hareketle şunu söylemek mümkündür: 

1. Türkçe Öğretimi Programı’nda hangi öğretim seviyesindeki öğrenciye ne kadar sözcük kazandırılacağına ve kazandırılacak sözcüklere ilişkin bilgi verilmemektedir. Bu verilere yer verilmemesi programın sözcük öğretimi açısından en önemli eksikliklerindendir.

2. Dinleme ve konuşmaya yönelik kazanımlar olduğu halde, etkinliklerde ve uygulamaya yönelik çalışmalarda, bu kazanımları sağlayacak çalışmalar ya yok ya da çok zayıf.

8. Sınıf Türkçe Ders Kitabında Kelime Aileleri

1. Spor: 0 sözcük bulunmaktadır.

Günümüzde spor çok yaygın ve güncel. Öğrencilerin ilgilerini çekme, onları derse katma, motivasyonlarını artırma konusunda çok olumlu katkıları olabilirdi.

2. Din: 20 sözcük bulunmaktadır: Hz. Ali'nin Cenkleri, Hz. Peygamber, şefaat ya Resulullah, ilah, Evliya Çelebi Camisi, türbe, Ahi Çelebi Camisi, imam, Tanrı, tasavvuf, şeyh, Mevla, mezar, papaz, Yunan tanrısı, tanrılar, ya Rab, Şeyh Ahmedi Hani Hazretlerinin Türbesi, Allah, Nuh'un Tufanı, Hz Nuh

3. Teknoloji: 0 sözcük bulunmaktadır.

Çağımız, teknoloji çağıyken ders kitabında bu konun olmaması kelime konusu için çok büyük bir eksiklik. 

4. Cinsiyet/Cinsellik: 0 sözcük bulunmaktadır.

5. Kültür ve Tarihimiz: Bu konu ile ilgili oldukça fazla sözcük bulunmaktadır.

6. Tanınmış/Tarihi Kişiliklerin Adları: 50-60 isim bulunmaktadır. Özellikle edebiyat ve tarihle ilgili kişilikler çok fazla. Hz Muhammed, Hz Ali, Evliya Çelebi, Cervantes, Mustafa Kemal Atatürk, III. Murat, Keloğlan, Köroğlu, Kerem, Karacaoğlan, vb. 

7.Şehir/Ülke/Bölge/İl Adları: Bu gruba yönelik 56 sözcük bulunmaktadır. Amerika, İzmir, Trabzon, İstanbul, Malta, Viyana, Nevada, Kadıköy, Üsküdar, Toroslar, Kuş Gölü, Balıkgöl, Arap Çölleri, Arnavutluk, Romanya vb.

8. Sanat/Sinema/Müzik: 12 sözcük bulunmaktadır. dans, sinema, türkü, zurna, dumbelek, çalgıcı, bağlamacı, name, musiki

9. Edebiyat: Bu konu ile ilgili oldukça fazla sözcük bulunmaktadır.

10: Gezegen/Doğa/Yıldız Adları: atmosfer, dünya, uzay, doğa

11: Güncel Sosyal Hayat: Maalesef bu konu ile ilgili hiç kelime yok ve günümüz yaşayışı, hayat tarzı, bu alanlarda yaşanan sorunları (yozlaşma, bireyin yalnızlaşması, aile sorunları vb.) düşündüğümüzde çok büyük bir eksiklik.

12: Millet/Din/Kavim/Mezhep/Dil Adları: Frenk dilleri, Arapça, İngilizler, Japon, Amerikalı, Acem, Laz, Kürt, Yahudi, Araplar, Fransız, İngilizce, Çince, Rusça, Türk, Türkçe
13.Organ Adları: (6 sözcük bulunmaktadır.) Ciğer, göz, göz kapağı, diş, el, tırnak.
14. Bitki/Ağaç Adları: (12 sözcük bulunmaktadır.) Palamut, çalı, defne, kocyemiş, diken, ot, kök, orman, meyve, karanfil, domates, elma.
15. Hayvan Adları: (16 sözcük bulunmaktadır.) Martı, deve, pelikan, balık, kirpi, sansar, çakal, güvercin, fare, ceylan, karga, avcı kuş, fil, aslan, yılan, tuna.
16. Meslek Adları: (8 sözcük bulunmaktadır.) Balıkçı, sanatçı, imam, öğretmen, muhtar, avcı, ozan, ressam.
17. Deyim ve Atasözleri: Yaklaşık olarak 15-20 deyim ve atasözleri bulunmaktadır. Bu konuda, dilimizin çok zengin olduğu göz önüne alınırsa ders kitabı, oldukça eksik kalmıştır.

Değerlendirme: Kelime ailelerinden, çıkan sonuçlara bakıldığında, 8. sınıflar için hazırlanan ders kitabının güncel olaylarla ilgili neredeyse hiç sözcük barındırmadığı tespit edilmiştir. Yani kitabın gerçek ve güncel hayattan kopuk, öğrencilerin işine daha az yarayan sözcükleri barındırdığı söylenebilir. Bu da öğrencilerin, kendilerini iyi ifade edememelerine, güncel konularla ilgili söz dağarcıklarını geliştirememelerine neden olmaktadır.

8. Sınıf Türkçe Ders Kitabında Temalara Göre Öğrencilerin Bilemeyebileceği Sözcükler

1. Okuma Kültürü: (17 sözcük) Yivler, dimağ, baldıran, ağu, mutareke, vech, müteşekkil, mücizevi, asude, meçhul, uzlet, güzide, terütaze, yegane, cusse, Frenk Dilleri, lügatlar.

2. Atatürk: (33 sözcük) Lügaviyün, sükün, azimkarane, kâfi, mamur,  mamur, muasır, mefhum, muaffak, terraki, müspet, tebarüz, fıtrî zekâsı, mütemadiyen, inkişaf, bahtiyar almak, itimad, ülkü, ati, bayındır, murşit, dalalet, tekâmül, terrakiyet, dinamizim, devingenlik, atbaşı yürütülmesi, ideal, taslak, iltifak, etajerler, eser etmek.

3. Milli Kültür: (23 sözcük) Nakaş, zifiri karanlık, ahval, iflah olmak, musahip, azledilmek, şalvar, setre, banliyö, çelebice, azamet, muhavere, bedesten, ecinni, müzayede, absurde, bezirgâh, metaim, yalap yalap, tassavvuf, görklü, terennüm, aruz ölçüsü.

4. Kişisel Gelişim: (7 sözcük) muhasebe, empati, sarnıç, fevkalade, mil, alabora olmak, pikeye geçmek.

5. Toplum Hayatı: (30 sözcük) gafil avlamak, büngüldek, inayet, örs, il (ülke), Şark, iptidai, deryadil, kabil olmamak, Garp, çatkapı, müessesse, müşkül, tanzim etmek, imece, şavk, orak, hayma, yapmak, Kral Dabşelim, fliozof, Beydaba, civanmertlik, eser etmek, âla kalmak, hasyet, yar-ı kadem, teharris, tahassür, hamiyyet.

6. Zaman ve Mekân: (8 sözcük) susalak, sallabaş yapmak, cüzzam hastalığı, teesüf, neokorteksin, postmodern, entari, ropdöşambr.

Değerlendirme: Altı üniteden, öğrencilerin bilemeyebileceği sözcük, sözcük öbekleri tespit edilmiştir. Ders kitapları hazırlanış sürecinde ve eğitim sistemimizde, kelime öğretimine, çalışmalarına yönelik programlı, planlı çalışmalar -örneğin kelime sıklığından yararlanma, kelime listeleri vb. olmadığından kitapta tespit edilen bilinmeyen sözcükler hakkında gerçek manada, olumlu ve olumsuz eleştiri yapamıyoruz. Buna rağmen beşinci, altıncı, yedinci sınıf ders kitapları ile sekizinci sınıf ders kitabını karşılaştırdığımızda, bütün kitaplarda bilinemeyen sözcüklerin dışındaki sözcüklerin, büyük bir çoğunluğu aynı. Yani seviyelere göre kelime sayısını artırmaya, bunları uygulamaya, söz dağarcığını geliştirmeye yönelik kitaplar elimizde bulunmamaktadır.

8. Sınıf Kitabı ile İlgili Bazı Önemli Noktalar

1. Not: Argo, jargon, halk ağzı sözcükleri, sokak dili vb. şüphesiz dillerin en büyük zenginliklerinden bazılarıdır. Bu açıdan kitabımızı incelediğimizde bu tarz sözcükler çok olmasa da bulunmaktadır. Bu tür kullanımların seviyelere göre ders kitaplarında yer alması, öğrencilerin söz dağarcığına,  olumlu katkıda bulunacaktır.

Aşağıda Orta Oyunu metninden aldığım 44. ve 45. sayfalarında, bu tarz kullanımlara/sözcüklere yer verilmiştir.

2. Not: Ders kitabında yer alan ve öğrencilerin bilemeyebileceği sözcüklerin, yaklaşık olarak sadece %50-60'ı çalışma kitabındaki etkinliklerde ve çalışmalarda kullanılmıştır. Bunun yanında, öğrencinin bilemeyebileceği bazı yeni sözcükler, etkinliklerde kullanılmıştır. Bu, kelime öğretimi için bir eksikliktir. Çalışma kitabına öğrencinin bilemeyebileceği yeni sözcükler eklenebilir ama bunu, ders kitabında yer alan bilinmeyen bütün sözcüklerin; etkinliklerde, kullanılmasından sonra yapılması daha faydalı olabilir.

3. Not: Ders kitabında, birkaç sayfada Türkçe sözlük fotoğraflarına yer verilmiştir. Kitaplar için içeriğin yanında, görsel ve tasarımın da çok önemli olduğu bilinmektedir. Bundan dolayı bu tarz kullanımlar, öğrencinin bilinçaltına "Sözlük kullanmalısın/kullanabilirsin." vb. mesajları yerleştirdiği için kelime öğretimi açısından olumludur. (Fotoğraf 22. S.)

 4. Not: Ders kitapları, kültürel bağlama bağlı kalınarak hazırlanırlar ama kitabın, on sekizinci sayfasındaki "Okuma" adlı metinde, o yaştaki öğrenciler için toplum tarafından uygun görülmeyen "içki" (alkohol) kelimesi yer almaktadır.

8. Sınıf Çalışma Kitabında Kelime Öğretime Yönelik Değişik/İyi Etkinlik Örnekleri

1. Aşağıdaki örnekte, ders kitabında geçen Sarı Traktör metninden yola çıkılarak bulmacalı kelime öğretimi etkinliği, güzel bir etkinliktir. Çünkü öğrenciler metni önceden okudukları için hem bilmedikleri kelimeleri tekrar yapacak hem de takıldıkları yerde, metne bakarak bağlamdan sözcükleri bulabilirler.

2. Bilindiği gibi, kelime öğretiminde kelime/kavram aileleri, ağacı, haritası vb. çalışmalardan yararlanmak çok yararlıdır. Aşağıdaki etkinlikte kitap kelime ailesine yönelik bir çalışma yapılmış ve kitapçı, kitap, dergi, sahaf dükkanı kelimelerini bularak bir metin yazılması istenmişti. Bu tarz çalışmalar, geliştirilip kullanılabilir.

 3. Bilinmeyen kelimeleri eşleştirme etkinlikleri, kelime öğretimi için önerilen etkinliklerdir. Aşağıdaki örneğe benzeyen bu tür etkinliklerin sayısı artırılabilir.

4. Bence kelime öğretimi için kitaptaki en iyi etkinlik örneği. Öğrencinin eşleştirmesi gereken sözcüğün, neredeyse bütün eş anlamlı, yakın anlamı  sözcükleri verilmiş. Böylece öğrenci, çalışmayı yapınca o kelimelerle ilgili, her anlamı öğrenmiş olacak.

5. Kelime öğretiminin bir parçası olan yabancı kökenli Türkçe sözcüklere yönelik etkinlik, kelime öğretimi için güzel bir etkinlik örneğidir. Böylece öğrenciler, yabancı kökenli sözcükleri, anlamını kavrayarak kullanabilecekler.

Sözcük Öğretiminde Kelime Sıklığından Yararlanmak

Gerek kendim bireysel gerekse sınıfta arkadaşların yaptığı sunumlarda, şunu çok açık gördük: Eğitim sistemimizde, kelime öğretimine yönelik iyi plan, çalışma, program ve ders kitapları bulunamamaktadır. Ders kitaplarını kelime açısından incelerken neye göre, nasıl inceleyeceğimizi bilmiyoruz. Çünkü kelime öğretimine yönelik kesin ölçütlerimiz yok. Bunun için ABD, İngiltere, Almanya ve İspanya gibi ülkelerde yabacılara ve yerliler için kullanılan, bu konu hakkında ölçütlerin belirlenmesinde esas alınan kelime sıklığı çalışmalarından yararlanabiliriz. Böylece bu alandaki önemli bir boşluğu doldurabiliriz. 

Bu slayt bu konuya yönelik yapılmış ve kelime öğretimine yönelik bazı ölçütler oluşturulmaya çalışılmıştır. 

SONUÇ

Sonuç olarak şunları söyleyebiliriz: 8. Sınıf ders ve çalışma kitapları, kelime öğretimi için yetersizdir. Bu alandaki yetersizliğin ana nedenleri; kelime öğretiminin belli, kesin ölçütlerin olmaması, (kelime listeleri, kelime sıklığı vb.) ders kitabının bu alan için iyi hazırlanmaması. Örneğin güncel, öğrencilerin ilgisini çekecek sözcüklerle örülü metinlerin olmaması; çalışma kitabındaki etkinliklerin yetersiz olması ve konuşma, dinleme becerilerinin zayıf kalması.

Çözüm olarak: Bu alana yönelik bir plan ve program oluşturulabilir ve ölçütler belirlenebilir. Bunları yapabilmek için de kelime sıklığı çalışmalarına ağırlık verilip kelime listeleri oluşturulabilir.